3ـ 1ـ 13ـ دخالت انديشه در كيفيّت آفرينش

تفاوت موجودات اين پرسش را به دنبال دارد كه آيا آفريدگار جهان با فكر و انديشه هر يك از موجودات را به‌گونه‌اي آفريده است و آيا ممكن بود به گونة ديگري بيافريند؟ پاسخ افلوطين چيزي همانند بحث جعل ماهيّات از ديدگاه سيد است. افلوطين مي‌گويد: نابرابري موجودات به اين خاطر نيست كه خالق از طريق فكر و انديشه به اين نتيجه رسيد كه چيزها نابرابر باشند، بلكه اقتضاي طبيعت امور چنين است. (3،3،3). (ر.ك. همين نوشتار، 2ـ3ـ13ـ3؛ 1ـ2ـ11).

اقتضاي وضع امور دقيقاً برابر با مسأله جعل ماهيّت از ديدگاه سيد است. به نظر افلوطين، بعضي از موجودات بايد در درجه اول باشند و برخي در درجه دوم و برخي در درجه سوم، (همان). يعني اختلاف موجودات امري ضروري و ذاتي آن‌هاست و از اين‌رو، حق تعالي تفاوت را پيوسته لازم و ازلي و ابدي مي‌داند؛ زيرا آفرينش، همان ظهور استعدادها و قابليّت‌هاست. (ر.ك. جامع الاسرار، 694). به تعبير ديگر، همه امور، ناشي از طرح كلّ عالم است. (ر.ك. 11،2،3). و هر موجودي مقتضاي اسمي از اسماء حق تعالي است و چون اسماء، مختلف بلكه متقابل هستند، موجودات نيز چنينند، (ر.ك. جامع الاسرار، 259). بدون آن‌كه فكر و انديشه به معني رايج در اين تفاوت‌ها وجود داشته باشد. (ر.ك. همين نوشتار، 1ـ2ـ 11ـ2؛ 2ـ3ـ13ـ3).