3ـ 1ـ 41ـ نقش اختيار در وصول به مقصد نهايي

افلوطين جايگاه نفوس را متفاوت و علّت اين تفاوت را تفاوت‌هاي بدني، تربيتي، ذاتي و سرنوشت نفوس مي‌داند و اگرچه برخي از عوامل تفاوت‌ها مانند تفاوت‌هاي بدني، سرنوشتي و ذاتي، بيرون از اختيار انسان است و در نتيجه بايد رسيدن به مقصد نهايي تا اندازه‌اي جبري و يا در بسياري از موارد جبري باشد، ولي اين‌گونه نيست. اين امر بدين جهت است كه علي‌رغم آن‌چه گفته شد، افلوطين مي‌گويد: آدمي بايد به جهان والاتر بگريزد (افلاطون، ته‌ته‌تئوس، 176). تا به علّت پيروي از ادراك حسي به سطح نفس حيواني يا به سبب تسليم شدن در برابر غريزة توليد مثل و ميل به خوردن و آشاميدن به سطح نفس نباتي نيفتد، بلكه بايد روي به جهان معقول و عقل و خدا بياورد. (ر.ك. 2،4،3). گريز به جهان والاتر و نيز پرهيز از سقوط در سطح حيوان و نبات و نيز به جهان معقول و عقل و خدا روي آوردن، همه نشانه‌هاي اختيار آدمي در دست‌يابي به مقصد نهايي است، در عين حال كه سرنوشت و نيز تفاوت‌هاي ذاتي و بدني نيز در اين راه تأثيرگذارند. (ر.ك. همين نوشتار،2ـ3ـ14ـ4؛ 2ـ 4ـ 6).

از نظر سيد نيز علي‌رغم تفاوت نفوس در ذات و ماهيّت خود، انسان داراي اختيار است. و به همين خاطر است كه براي دست‌يابي به كمال شايستة آدمي، تقوي و مراتب و شرايط آن را تبيين مي‌كند (ر.ك. تفسير المحيط، ج1، 5ـ283). و به راه تحصيل توحيد اشاره مي‌كند و مطمئن‌ترين راه آن را پيروي و اقتداي به انبياء و اولياي الهي مي‌داند. (ر.ك. جامع الاسرار، 2ـ291). (ر.ك. همين نوشتار،1ـ2ـ11ـ1؛ 1ـ3ـ 9ـ 3).