3ـ 2ـ 1ـ صبغه ديني

ناشناخته بودن عقيدة ديني افلوطين و سكوت وي در برابر مسيحيّت ـ  در عين حال كه بر اساس نوشته فرفوريوس، وي با مسيحيّت آشنا بود ـ  و در برخي موارد انتقاد وي از گنوسي‌هاي مسيحي و رديه‌هاي متعدّد فرفوريوس، شاگرد برجستة وي بر مسيحيّت، ـ كه به گفتة كاپلستون حدود 15 رديه است ـ  (ر.ك. تاريخ فلسفه يونان و روم،545). سبب شده است تا برخي انديشة وي را انديشه‌اي غيرديني بدانند. (ر.ك. مباني فلسفه مسيحيّت، بخش سوم، 199ـ223 و نيز 315ـ310؛ درآمدي بر فلسفه افلوطين، 12؛ همين نوشتار، 3ـ 1).

شكّي نيست كه عرفان ديني با عرفان غيرديني تفاوت اساسي دارد، هرچند در بسياري از موارد نيز، با هم توافق دارند. عرفان ديني ملتزم به وحي است، ولي عرفان غيرديني چنين نيست. از اين جهت، تفاوت وحي و عقل بشري، در اين دو عرفان ظهور خواهد داشت. در صورت فقدان وحي به عنوان منبعي خطاناپذير براي معرفت انسان، ناگزير بايد به عقل و رياضت تمسّك جست و از آن‌جا كه عقل و رياضت ـ  هر چند از دقت برخوردار باشند ـ  به مرتبة عصمت و خطاناپذيري نمي‌رسند ـ  به‌ويژه در نكات دقيق و عميق نظري و عملي ـ  در معرض لغزش قرار دارند، مي‌توان به تفاوت اين دو عرفان پي‌برد. (ر.ك. همين نوشتار،489).

يادآوري اين نكته به‌جاست كه افلوطين با قرائت غالب مسيحيان زمان خود از تثليث، سرِ سازش نداشت؛ زيرا ديدگاه وي دربارة احد، جايي براي هيچ نوع كثرتي باقي نمي‌گذارد. هم‌چنين موضوعاتي هم‌چون، نظرية تجسّد، خلقت زماني جهان، زوال و نابودي آن، جدايي آن از خدا از ديگر مواردي است كه به نظر افلوطين خردستيز است و بنابراين، غير قابل پذيرش، اگرچه وي با تعاليم اخلاقي مسيحي مخالفتي نداشت. (65, cf.The Philosophy Of Plotinus^I)